فرشاد نوروزی

حافظ و تاثیرات

حافظ و خواجوی کرمانی

استاد غزل سعدی است نزد همه کس             اما دارد سخن حافظ طرز غزل خواجو

خواجو: همچنین رفتست در عهد ازل تقدیر ما
حافظ: کاینچنین رفتست در عهد ازل تقدیر ما

خواجو: خرقه رهن خانه ی خمار دارد پیر ما
حافظ: روی سوی خانه ی خمار دارد پیر ما

خواجو:
خرم آن روز که از خطه ی کرمان بروم
دل و دین داده ز دست از پی جانان بروم
حافظ:
خرم آن روز کزین منزل ویران بروم
راحت جان طلبم و ز پی جانان بروم

خواجو:
گویی بت من چون ز شبستان به در آید
حوریست که از روضه ی رضوان به در آید

حافظ:

هشدار که گر وسوسه ی عقل کنی گوش

آدم صفت از روضه ی رضوان به در آییخواجو

ولوله از جان شیخ و شاب برآمد
حافظ: خروش و ولوله در جان شیخ و شاب انداز

خواجو: خیز تا رخت تصوف به خرابات کشیم
حافظ: خیز تا خرقه ی صوفی به خرابات بریم

خواجو: همچو موسی ارنی گوی به میقات آیند
حافظ: همچو موسی ازرنی گوی به میقات بریم

خواجو: بگو که ای مه نامهربان مهر گسل
حافظ: فغان که آن مه نامهربان مهر گسل

خواجو: که جز به زر نتوان کرد دست در کمرش
حافظ: که دست در کمرش جز به سیم و زر نرود

خواجو:
گرم به هر سر مویی هزار جان بودی
فدای جان و سرش کردمی به جان و سرش

حافظ:
بگفتمی که چه ارزد نسیم طره ی دوست
گرم به هر سر مویی هزا جان بودی

خواجو: زمین ببوس و بیان کن بدان زبان که تو دانی
حافظ: حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو دانی

خواجو: جان بی جمال جانان پیوند جان نجوید
حافظ: جان بی جمال جانان میل جهان ندارد

خواجو: عَلَم چگونه زنی بر فضای عالم قدس
حافظ: چگونه طوف کنم در فضای عالم قدس

خواجو: چو از رخش گل صد برگ می توان چیدن
حافظ: به دست مردم چشم از رخ تو گل چیدن

خواجو: نه من سوخته خون می خوردم و خاموشم
حافظ: مُهر بر لب زده خون می خورم و خاموشم

خواجو: چون کمیت اشک را بر قطره کردم گرم رو
حافظ:گر کمیت اشک گلگونم نبودی گرم رو

خواجو: بوی روح از دم جانبخش سحر می شنوم
حافظ:بوی جای از لب خندان قدح می شنوم

خواجو: دل صنوبریم همچو بید می لرزد
حافظ: دل صنوبریم همچو بید لرزانست

خواجو: خوش خبر باش ای نسیم شمال
حافظ: خوش خبر باشی از نسیم شمال

خواجو: هزار یوسف مصری اسیر چاه زنخدان
حافظ: هزار یوسف مصری فتاده درچه ماست

خواجو: آتش از چشمه ی خورشید درخشان طلبند
حافظ: تا لب چشمه ی خورشید درخشان بروم

خواجو: نسیم صبح سعادت به خون دل یابی
حافظ: نسیم صبح سعادت بدان نشان که تو دانی

خواجو: مکن به چشم حقارت نظر به مردم از آنک …
حافظ: مکن به چشم حقارت نگاه در من مست

سنایی و حافظ

شادروان فروزانفر می‌نویسد:

«… بخصوص نوع شعر قلندری که نمودار آزادی فکر و نوعی سرکشی نسبت به رسوم و عقاید معمول و ارجمند نزد عامه آن عصر به‌شمار می‌رود، و حافظ آن‌را به اوج کمال رسانیده است، دستکار صنعت فکر و طبع معنی آفرین و فصاحت‌گستر حکیم سنائی است…» (سخن و سخنوران، ص ۲۵۵)

اینک نمونه‌هایی از تضمین‌ها و اقتباس‌های حافظ از شعر سنائی و استقبال و افتقاهای او را نقل می‌کنیم.

تضمین‌ها و شباهت‌ها:

۱) سنائی: آنکه مستغنی بد از ما هم به ما محتاج بود
حافظ: ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود

۲) سنائی: مرد یزدان‌گر نباشی جفت اهریمن مباش
حافظ: مرد یزدان‌ شو و فارغ‌ گذر از اهرمنان

۳) سنائی: ساقیا برخیز و می در جام کن
حافظ: ساقیا برخیز و در ده جام را

۴) سنائی:
دی ناگه از نگارم اندر رسید نامه/ قالت رای فوادی من هجرک القیامه
حافظ:
از خون دل نوشتم نزدیک دوست نامه/ انی رأیت دهرأ من هجرک القیامه
۵) سنائی:
گفتم که عشق و دل را باشد علامتی هم/ قالت دموع عینی لم تکفک العلامه
حافظ:
دارم من از فراغش در دیده صد علامت/ لیست دموع عینی هذا لنا العلامه

۶) سنائی:
گفتم وفا نداری گفتا که آزمودی من جرّب المجرّب حلّت به الندامه
حافظ:
هر چند کازمودم از وی نبود سودم من جرّب المجرّب حلّت به الندامه

۷) سنائی
گفتا بگیر زلفم گفتم ملامت آید
قالت الست تدری العشق و الملامه

حافظ:
گفتم ملامت آید گر گرد دوست گردم
والله ما رأینا حبّا بلا ملامه

سنائی در بیت دوم از قطعه‌ای گوید:
مگر که جمله بمردند و نیز شاید بود
خدای عزو جل جمله را بیامرزاد

حافظ در پایان قطعه‌ای گوید:
نظیر خویش بگذاشتند و بگذشتند
خدای عزوجل جمله را بیامرزاد

انوری و حافظ

انوری در مطلع قطعه‌ای می‌گوید:

نگر تا حلقه اقبال ناممکن نجنبانی سلیما
ایل‌ها، لابلکه مرحوما و مسکینا

حافظ در پایان غزلی به مطلع «هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی»:

خیال چنبر زلفش فربیت می‌دهد

حافظ نگر تا حلقه اقبال ناممکن نجنبانی

انوری :

همی گویم به آوازی که جز جان را خبر نبود

عسی الایام ان یرجعن قوماً کالذی کانوا

حافظ:

بیا ای طایر دولت بیاور مژده وصلی

عسی الایام ان یرجعن قوماً کالذی کانوا

انوری گوید:

دانی غرضم زمی پرستی چه بود

تا همچو تو خویشتن پرستی نکنم

حافظ گوید:

به می پرستی از آن نقش خود زدم برآب

که تا خراب کنم نقش خود پرستیدن

خاقانی و حافظ

خاقانی: می‌خوری به کز ریا طاعت کنی

حافظ: می‌خور که صد گناه ز اغیار در حجاب

هتر زطاعتی که به روی و ریا کنند

خاقانی: گیسوی چنگ و رگ بازوی بر بط ببرید

حافظ: گیسوی جنگ ببرید به مرگ می ناب

خاقانی: گفتا که بی‌جمالت روزی بود چو سالی

حافظ: … و آندم که بی‌تو باشم یک لحظه هست سالی

خاقانی: یک اهل دل از جهان ندیدم

حافظ: ببین که اهل دلی در میان نمی‌بینم

خاقانی: دارم از چرخ تهی دو گله چندان که مپرس

حافظ: دارم از زلف سیاهش گله چندان که مپرس

خاقانی: دیدی که یار چون ز دل ما خبر نداشت

حافظ: دیدی که یار جز سر جور و ستم نداشت

خاقانی:

ای صبح دم ببین که کجا می‌فرستمت

نزدیک آفتاب وفا می‌فرستمت

حافظ:

ای هد هد صبا به سبا میفرستمت

بنگر که از کجا به کجا می فرستمت

حافظ و فاریابی

فاریابی گوید:

مرا امید وصال تو زنده می‌دارد

و گرنه بی‌تو نه عینم بماند نه اثرم

حافظ گوید:
مرا امید وصال تو زنده می‌دارد

وگرنه هر دمم از هجر تست بیم هلاک

2) فاریابی گوید:

با کس غم دل مگوی زیرا که نماند

یک دوست که با او غم دل بتوان گفت

حافظ گوید:
غم در دل تنگ من از آنست که نیست

یک دوست که با او غم دل بتوان گفت

حافظ و عطار

عطار: درد هر کس به قدر طاقت اوست

حافظ: فکر هر کس به قدر همت اوست

عطار: پیر ما از صومعه بگریخت در میخانه شد

حافظ: دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما

عطار: ببستم خانقه را در، در میخانه بگشودم

حافظ: در میخانه ام بگشا که هیچ از خانقه نگشود

عطار:

گر چه میان دریا جاوید غرفه گشتی

هشدار تا ز دریا یک موی تر نگردی

حافظ:
یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر

کز آب هفت بحر به یک موی تر شوی

عطار:

از عشوه های خلق به حلقم رسید جان
نه عشوه می فروشم و نه عشوه می خرم

حافظ:

مقصود ازین معامله بازار تیزیست
نه جلوه می فروشم و نه عشوه می خرم

حافظ و کمال الدین اسماعیل اصفهانی

حافظ بیتی از کمال را با تصریح به نام او چنین تضمین کرده است: